Вевчански случај: Марксистичка перспектива

Вевчанскиот случај или Вевчанските протести е еден настан од поновата македонска историја кој добива разни интерпретации и во либералната и во националистичката конотација како своевидно дисиденство и отпор кон тогашниот деклариран самоуправен социјалистички систем и челниците на т.н. „црвена буржоазија“. Овој настан се толкува како израз на храброст и непокор на Вевчанци во борбата за слобода и демократија против самоволието на државните власти. Настанот има симболична тежина во прогласувањето на т.н. „Држава Вевчани“ што се надоврзува на бунтовничките историски традиции на ова село. 

Директен повод за оваа анализа е едностраниот мини-документарец и сторија кои се појавија овие денови во продукција на либералниот портал ТРН.МК каде мошне вешто се сокриваат фактите за случувањата преку користење на идентитетските политики и либералниот феминизам. Преку презентирање и толкување на фактите ќе прикажеме и друга слика на овие настани која денес наголемо се игнорира. 

Што се случило во Вевчани¹?

Кон крајот на осумдесетите години, постоел проблем со водоснабдувањето на околните села на Вевчани (пред сѐ Октиси). Со цел решавање на овој проблем, тогашните власти имале план за каптирање на изворите во Вевчани со цел решавање на водоснабдувањето на село Октиси. И покрај дадената согласност на двете месни заедници на Вевчани и Октиси, сепак приклучување на водата од Вевчанските извори за Октиси предвидено за 25 мај 1987 не било извршено, бидејќи се случило организирано и насилно спротивставување на дел од населението на Вевчани претежно постари лица, деца и жени. Иницијалната каписла за гневот на жителите била информацијата која проструила дека водата ќе се користи и за градот Струга и туристичката населба Елен Камен каде наводно свои викендици имале најистакнатите функционери во тогашна СРМ и СКМ. По подготвителните активности и извршените проценки било одлучено планот да продолжи да се реализира и на 6 август 1987 година кога требало да започнат работните активности за поврзување на водата од село Вевчани за село Октиси. Тој ден, работниците на ГРО „Бетон“ биле спречени да работат од 600 жители на селото кои направиле барикади со дрва и камења. Жителите со себе носеле стапови и земјоделски алати и биле решени да ја спречат изградбата на водоводот, а во нивната мобилизација учествувала и локалната црква чија камбана се огласувала повеќе пати во текот на денот со цел да ги мобилизира жителите да се спротивстават на градежните работи. Ситуацијата ескалирала наредниот ден, на 7 август кога работниците биле повторно спречени од жителите, по што интервенирала и полицијата и во судирот на жителите и полицијата десетина жители и полицајци биле повредени и имало десетина приведени. И покрај протестите и штрајкот со глад на група младинци, сепак градежните работи биле завршени на 18.08.1987 и водата од Вевчани за Октиси протекла. Овие настани, сосем очекувано одекнале низ цела СФРЈ и во тоа време добиле пошироки општествени импликации.

Како се толкуваат овие настани денес?

Сторијата на порталот ТРН врши одлична комбинација на либералната и националистичка пропаганда, преку извртување и изнесување на лаги и полувистини, бидејќи заедничкиот непријател е лоциран. Тоа е социјализмот и идејата дека општеството може да се организира на поинакви основи од ова што го имаме денес. Во еден поетски манир и апел на емоции во текстот се вели: 

„Сè започна со водата, но не беше само вода. Беше идентитет. Беше право. Беше борба против ароганцијата на моќта. Властите решија да ја пренасочат водата од Вевчанските извори – вековен извор на живот за селото – кон елитната викенд населба Елен Камен, каде функционери од тогашната „црвена буржоазија“ уживаа во привилегиите на системот. За Вевчанци, тоа беше не само кражба на природен ресурс, туку и понижување. Беше обид да се избрише нивната историја, нивната самобитност. Но Вевчани не молчеше.“

И сторијата и документарецот изобилуваат со „фаќање на емоција“ експлоатирајќи го наративот на либералниот феминизам и борбата на жените против системот.

„Да, голема сила беа жените. Објективно – вистинска сила. Вевчанските жени отсекогаш носеле тежок товар. Можеби поради тоа што Вевчани, како печалбарско село, често оставало жените сами да го водат домаќинството – но и заедницата. Така било и во текот на Народноослободителната борба: мажите биле на фронт или на работа, а жените останувале да ја движат секојдневната машинерија на селото. Имавме една импресивна, храбра женска борба. Пред сè, жените беа тие што застанаа први. Имаше барикада кај здравствениот дом – жив штит. Џиповите од Струга не можеа да поминат. Полицијата беше запрена. Тоа беше политичка афера, но и чин на чист отпор – колку што траеше отпорот, толку траеше и борбата на народот.“

Би било корисно да ја видиме и другата страна на приказната и со аргументи и факти да ја разбиеме либералната пропаганда. Постојат неколку клучни работи кои вреди да се подвлечат:

Прво, во тоа време навистина постоел сериозен комунален проблем со водоснабдувањето на двете села за кој постоеле напори истиот да се реши повеќе од 20 години. Овој проблем особено доаѓал до израз во летните месеци. Вевчани и Октиси се снабдувале со вода за пиење преку постојните локални водоводи кои не ги задоволувле потребите на населението. Вевчани се снабдувало со вода за пиење од Вевчански извори и од еден друг локален извор. Октиси се снабдувало со вода за пиење од локален извор со капацитет од 1-10 лит/сек. Се работи за две големи села кои во тоа време бројат околу 2.600 жители (Вевчани) и 3.000 жители (Октиси). За решавање на овој проблем и за обезбедувањето на доволни количини вода за пиење и на двете населени места постоеле природни услови, бидејќи во непосредна близина се наоѓаат познатите Вевчански извори со капацитет од 400-4500 лит/сек.²

За таа цел бил изработен изведбен проект со кој се предвидувала изградба на каптажа на Вевчанските извори, со која ке се зафатат 23,21 лит/сек. вода и изградба на цевовод во должина од 2500 м., кој во селото Вевчани ќе служел како улична мрежа, а во продолжение до резервоарот во селото Октиси ќе се обезбедело 10,81 л/сек вода за оваа населба. Ако се спореди количината на вода која ќе се зафати со овој проект со вкупниот капацитет на Вевчанските извори, станува јасно дека се работело за минимално зафаќање, кое со ништо нема да го загрози населението на Вевчани, туку напротив квалитативно се подобрува водата за пиење.

Второ, пристапот до чиста вода за пиење е основно човеково право и водата и природните ресурси служат на целата заедница и поради нивното значење истите не можат и не смеат да се приватизираат или да служат на нечии партикуларни интереси. Статусот на водата како добро од општ интерес во тоа време е гарантиран и со законските прописи на Социјалистичка Република Македонија и истата подлежела под посебна општествена заштита. Ова особено треба да се има предвид во случајот на село Октиси, каде со недостигот на здрава вода за пиење сериозно се загрозувало здравјето на населението. За таа цел, биле правени напори на ниво на цела општина Струга да се реши овој проблем и на 24 јуни 1987 година била организирана посебна седница на Претседателството на ОК ССРНМ³ на Струга со учество на претставници на сите општествено-политички структури во Општината и на двете месни заедници, како и членови на Претседателството на РК ССРНМ.

Трето, и покрај целото спротивставување, на крајот водоводот сепак бил изграден и истиот проработил на 24 август 1987 година. Изградбата и проработувањето на новиот Водовод ги негирал сите тези дека „Вевчанци при вода ќе останат без неа“ или дека „некој ќе им ја украде водата“ што до ден денешен не се случило.

Четврто, во некоја мера постоела и верска нетрпеливост, ако се земе предвид дека населението во Вевчани е македонско од православна христијанска вероисповед, а населението во Октиси е исто македонско, но доминантно од исламска вероисповед (во пописите за време на СФРЈ, огромно мнозинство од населението во Октиси се изјаснети како Македонци со македонски мајчин јазик). Согласно изјавите на некои од протагонистите во тогашните настани, постоел план на дел од бирократијата во СР Македонија во тоа време да го рассели село Вевчани затоа што било единствено православно село, опкружено со муслимански села. Ова е апсолутно произволно тврдење за кое нема никаков конкретен доказ за постоење на таков план или намера во таа насока, особено ако се знае дека Вевчани и ден денес е едно од поголемите села во Македонија без промена во религиозниот состав.

Покрај се` горенаведено, треба да сме целосно свесни дека во тоа време (период на доцни осумдесетти години) системот си имал свои проблеми и неговиот легитимитет е разнишан кај некои слоеви од населението. Јасно е и дека постоел и извесен степен на репресија кон протагонистите во овие настани. Оваа климавост на системот била секако искористена од новата сопственичка класа во настанување, особено ако се знае дека во тоа време постојат Вевчанци кои се етаблираат како ситни претприемачи во останатите делови на Југославија и кои имаат свои конекции со одредени сепаратистички структури од северот на Федерацијата. Оттука произлегува и нивниот интерес во заострување на ситуацијата во Вевчани и константното подгревање на теренот од нивна страна. Нивниот интерес како класа во настанување е секако дополнително разградување на остатоци од социјалистичкиот систем и транзиција кон капиталистичка економија, што и се случи неколку години подоцна.

Сите овие горенаведени работи, не се ни скромно анализирани во горенаведениот документарец и сторија. Наместо политички аргументи, јавниот дискурс по ова и по слични прашања е обременет со површна националистичка и либерална пропаганда кои по потреба се испреплетуваат, во овој случај злоупотребувајќи една благородна идеја, идејата за женска борба и еманципација, за кои марксизмот како идеја и пракса има и тоа каков придонес низ целокупната историја на 20 век. По НОБ и револуцијата во претходниот систем, со сите свои маани и недоследности, положбата на жените е подобрена неспоредливо со периодите кои му претходат, но тоа само по себе е доста широка тема која бара посебна елаборација на друго место и во друга прилика.

Нашата задача како комунисти не е да очајуваме, туку да анализираме и нудиме решенија, водејќи идејна борба за доследните и изворни социјалистички идеи кои се секојдневно оцрнувани од либералната и националистичката пропаганда. Оваа анализа е чекор токму во таквата насока.

Дејан Лутовски

1. https://vevcani.mk/istorija/ ↩︎
2. „Настаните во врска со решавањето на заедничкото водоснабдување на населбите Вевчани и Октиси“. Преглед на активностите на општествено-политичките организации на СР Македонија. Скопје: ССРНМ. 32 (9): 9–15. 1987. ↩︎
3. ССРНМ е кратенка за Сојуз на социјалистичкиот работен народ на Македонија, општествена организација ↩︎