Отпорот – Декемвриските настани – Варкиза: како сталинизмот ја издаде грчката револуција  

По повод 80-годишнината од Спогодбата од Варкиза, ја објавуваме целата неодамнешна публикација што беше вклучена во историско-теорискиот додаток на весникот *Комунистичка револуција* (бр. 122) на грчката секција на РКИ.

—

Периодот 1941-1945 беше оној во кој се подготви, изби и порази најзначајното револуционерно движење на грчкото работничко движење, предводено од ККЕ (Комунистичката партија на Грција) преку нејзиниот политички фронт ЕАМ (Националноослободителен фронт) и неговата воена компонента, ЕЛАС (Народноослободителна армија).

На 27 април 1941, германските трупи на Хитлер влегоа во Атина, и Грција се најде под тројна окупација на Германија, Италија и Бугарија. Нацистите влегоа во Атина откако ја осигураа капитулацијата на грчката воена команда, назначувајќи го за квислиншки премиер самиот началник на грчката армија, генералот Јоргос Цолакоглу. Главната цел на нацистичката окупација беше исцрпна експлоатација на економските ресурси на земјата за корист на Хитлеровата воена машина. Така, животниот стандард брзо се спушти во бездната на глад. Ова, во комбинација со чувството на понижување од страна на странскиот окупатор, ги натера работниците, селаните и младите во земјата да се кренат на востание.

За разлика од работниците и селаните, грчката буржоазија, во најголем дел, отворено се здружи со нацистите и им ги даде квислиншките премиери: Ј. Цолакоглу, Јоанис Логотетопулос и Јоанис Ралис. Друг дел од неа се приклони кон британскиот империјализам, а нејзините претставници седнаа во салоните на „сојузниците“ во Лондон и Каиро.

Масовното движење на отпорот

Масовното движење на отпорот во Грција од една страна се бореше за ослободување од странските окупатори, а од друга страна за ослободување на работничката класа од капиталистичката експлоатација, како и на сиромашните селани од пљачката на трговците, банкарите и лихварите.

Така се потврди и во Грција предвидувањето на Лав Троцки од почетокот на Втората светска војна за состојбата во окупирана Европа, содржано во неговиот текст од 1939 насловен како „Не го менуваме курсот“:  

„Од сите форми на диктатура, тоталитарната диктатура на странски окупатор е најнеподнослива… Невозможно е да се стави војник со пушка до секој полски, норвешки, дански, холандски, белгиски или француски работник и селанец. Нацизмот нема рецепт како да ги претвори поразените народи од непријатели во пријатели. Со сигурност може да се очекува брза трансформација на сите окупирани земји во барутни буриња…“

(Л. Троцки, Дела 1939–40, стр. 298).

Во есента 1941 (27 септември) и зимата 1942 (16 февруари) соодветно, беа основани ЕАМ и неговиот воен дел, ЕЛАС, со ККЕ како главна политичка сила. Во текот на три и пол години окупација, малите спонтани партизански групи, главно составени од селани, што ја сочинуваа ЕЛАС, се развија во херојска масовна армија од десетици илјади борци. Под водство на капетани кои се истакнаа во борбата, таа ја ослободи речиси целиот земја, освен најголемите градови.

Истовремено, штрајковите и демонстрациите на работничката класа во големите градови напишаа своја историја на неспоредлив хероизам. На 12 април 1942, во Атина, Пиреја, Солун и Патра избувна првиот штрајк во нацистички окупирана Европа — 9-дневниот генерален штрајк на јавните службеници. На својот врв, штрајкот опфати преку 50.000 работници и ја принуди окупациската влада да ги прифати барањата на штрајкувачите.

Двојна власт

Во окупирана Грција имавме класична ситуација на „двојна власт“: од една страна, власта на тројната окупација со грчката држава на квислинзите, а од друга, власта на Слободна Грција — власта на работниците и сиромашните селани. Револуционерниот и прогресивен карактер на оваа власт го признаваа дури и избрани претставници на британскиот империјализам, како воениот агент Крис Вудхаус, кој во својата книга „Јаболкот на раздорот“ (изд. Миноас, 2021) запишал:  

„ЕАМ создаде нешта што Грција никогаш не ги имаше видено. Комуникациите во планинските области — преку радио, курири, телефони — никогаш не биле толку ефикасни. Дури и патиштата беа подобрени. Дарбите на техничката и интелектуална култура ги нашле патиштата кон планините. Училишта, самоуправа, судови, јавни служби повторно работеа. Театри, фабрики, локални совети за прв пат функционираа. Се организираше заеднички живот, наместо традиционалниот индивидуализам на грчкиот селанин.“  

Во центарот на новата власт во Слободна Грција беа институциите на:  

1. Народна самоуправа

2. Народно правосудство 

Овие институции се појавија во Евританија во декември 1942 и брзо се проширија во други делови на Централна Грција, Тесалија и низ целата земја. Главен орган на народната самоуправа беше Општото собрание на народот. Сите комисии беа „избрани, одговорни и можеа да се разрешат“. Како што забележа Христос Тировузис во книгата „Самоуправа и народно правосудство 1942-1945“ (изд. Проскенио):  

„Локалните активисти на ККЕ делуваа повеќе под влијание на идејата за руските совети и локалните услови, отколку како извршители на наредби од централното раководство, кое покажа умерено и резервирано интересување за новите институции.“  

Друг автентичен извор за овие институции е книгата на Јоргулас Бејкос, уредник на Кодексот на народна самоуправа во Евританија, насловена „Народната власт во Слободна Грција“ (изд. Темелио).  

Сталинистичкото поткопување на новата власт

Сепак, новите институции на власта кои се развиваа во ослободена Грција не беа во согласност со политичката линија и целите на сталинистичкото раководство на ККЕ и неговите нарачувачи, сталинистичките бирократи од СССР. Нивната заедничка цел беше да го ограничи движењето во рамките на “националното ослободување” и буржоаската демократија во капиталистичкиот систем. Така, преку серија интервенции од страна на раководството на ККЕ, Народната правда и Народната самоуправа беа ослабени и конечно укинати. Истовремено, раководството се мешаше и во дејноста на сиромашните селани кои сакаа да ги експроприраат големите имоти и чифлизите, означувајќи ги, како што се случи во Евританија, како “грабливци” беземјотниците и “левичари” ЕЛАС-овците и локалните членови на ККЕ кои ја поддржуваа експропријацијата.

Во текот на целата окупација, раководството на ККЕ остана лојално на социјалдемократската “теорија на фазите” и на нејзината практична примена преку формирање влади на Народни фронтови. Оваа теорија, која сталинизмот во различни форми ја промовираше уште од смртта на Ленин, всушност потекнува од идеите на руските меншевици против кои Ленин се бореше. Според оваа теорија, работничката класа требаше да помине низ една средна фаза пред воспоставување на работничко-социјалистичка власт, создавајќи влади со наводно “прогресивни” делови од буржоазијата, со цел да се комплетира развојот на капитализмот и буржоаската демократија. Народните фронтови, како специфична владина форма на оваа средна фаза, беа официјално усвоени на Седмиот конгрес на Комунистичката интернационала во 1936 година.

Теоријата на фазите е фундаментално погрешна и реакционерна, бидејќи во епохата на империјализмот, буржоазијата дури и во најзаостанатите земји веќе не игра никаква прогресивна историска улога. Нејзиниот единствен интерес е да ја задржи својата доминација со сите можни средства и во тесна соработка со странскиот империјалистички капитал. Примената на оваа теорија од страна на сталинистички контролираните комунистички партии преку Народните фронтови имаше катастрофални последици за работничката класа. Ова најјасно се манифестира во 1936 година со поразот на револуциите во Франција и Шпанија, како и со неуспесите на бројни други револуции во следните години, со што всушност му се овозможи на капитализмот да преживее. Иако формално се тврдеше дека Народните фронтови имаат за цел да ја засилат антифашистичката борба, тие всушност го отворија патот за победата на фашизмот и на крајот за крвопролевањата на Втората светска војна.

ККЕ, сталинизмот и теоријата на фазите

Верна на теоријата на фазите, раководството на ККЕ инсистираше дека масовното движење за време на окупацијата треба да се ограничи на национално-ослободителната борба, да се постигне независност и буржоаска демократија, а социјалистичкото ослободување да се одложи за неодредена иднина. На овој начин, сталинистичките водачи ги игнорираа најосновните марксистички учења од Октомвриската револуција и политиката на болшевиците и Комунистичката интернационала од времето на Ленин и Троцки, чиј темел беше независноста на работничката класа во борбата за власт без „средни фази“. Во пракса, тие ги поддржуваа плановите на британските империјалисти и грчките капиталисти кои сакаа да ја обноват својата власт во Грција, при што главна пречка за нив беа радикализираните маси на работници и селани организирани во ЕАМ и ЕЛАС.

Водачите на ККЕ ја бранеа оваа линија не само затоа што не биле марксисти, туку и затоа што биле свесни пиони во надворешната политика на сталинистичката советска бирократија. Нивната потчинетост се гледа веќе од фактот што во првите месеци на окупацијата немале намера да организираат отпор, бидејќи останале лојални на срамниот Пакт Молотов-Рибентроп меѓу Сталин и Хитлер. Дури кога Хитлер го прекрши пактот и ја нападна СССР во летото 1941 година, тие одлучија да формираат организации на отпорот.

Сталин и советската бирократија не ја сакаа победата на револуцијата во Грција, бидејќи биле обврзани со тајните договори со британскиот и американскиот империјализам за поделба на влијанието во повоениот свет. Овие договори, формализирани на конференциите во Техеран (1943), Москва (1944) и Јалта (1945), ги натераа Сталин да ја распушти Комунистичката интернационала (1943) – институцијата што ја создале Ленин и Троцки – и да ги натера грчките комунисти да ја предадат револуцијата. Така, интересите на грчката работничка класа беа потчинети на циничните пресметки на советската бирократија. Ова е коренот на поразот на ЕАМ-ЕЛАС по ослободувањето (1944–1945) и Демократската армија во Граѓанската војна (1946–1949).

Овие порази се поврзани со бирократското изродување на СССР, кое преку сталинистичкиот апарат на Комунистичката интернационала ја искористи ККЕ за да спроведе катастрофална политика. Доцните 1920-ти, сталинистичката клика во Комунистичката интернационала ги исчисти најдобрите марксисти (како Панделис Пулиопулос, троцкист) и инсталира послушни кадри (на пр. Никос Захаријадис, секретар од 1931).

На 6-тиот пленум на ЦК на ККЕ (12 јануари 1934), под директно влијание на советскиот претставник Мануилски, теоријата на фазите стана официјална доктрина. Тврдејќи дека Грција е „полуфеудална“ и дека треба прво да се постигне буржоаска демократија, ККЕ отворено ја одложи социјалистичката револуција. Прв плод на оваа стратегија беше спогодбата Склавинас-Софулис (со либералната буржоазија), која доведе до предавството на револуционерниот штрајк во Солун (1936) и го олесни доаѓањето на диктатурата на Метаксас.

Безобразниот договор во Либан  

Теоријата на фазите беше вградена од сталинистите во основачкиот програм на ЕАМ. Ова беше програм за капиталистичка „демократија“ во Грција, каде што само работничките организации би функционирале слободно, а државата, армијата и полицијата би биле „исчистени“ од соработниците на нацистите и луѓето на Метаксас.  

Уште пред основањето на ЕАМ, со одлука на Централниот комитет на ККЕ (1 јули 1941), се застапуваше формирање на привремена влада „од сите партии“ – буржоаските и ККЕ – со цел да се повикаат избори за Уставотворно собрание. Оваа политика на соработка со буржоаските партии водеше и до соработка со нивниот заштитник – британскиот империјализам.  

Верна на оваа линија, раководството на ККЕ ја одби предложбата на југословенските партизани за создавање на заеднички штаб на партизанските сили на Грција, Југославија и Албанија. Наместо тоа, потпиша договор со кој ЕЛАС потпаѓаше под команда на Британскиот штаб. Во текот на целиот овој период, целта на раководството на ККЕ беше да влезе во коалициона влада со буржоазијата.  

Во оваа логика беше потчинето и создавањето на Политичкиот комитет за национално ослободување (ПЕЕА) на 10 март 1944 – т.н. „планинска влада“ во Слободна Грција – во која учествуваа буржоаски „личности“ без никаква народна поддршка, како премиерот Александар Сволос, но и изборот на Националниот совет од 1,8 милиони работници и селани во април 1944. Навидум, овие беа органи на нова власт, но во пракса, раководството на ККЕ ги користеше само како средство за преговори со цел да учествува во влада со буржоазијата. Всушност, ПЕЕА ја земаше власта од рацете на партизаните и ја разменуваше со буржоазијата и британските империјалисти.  

Во времето кога се формираше „планинската влада“, претставниците на ПЕЕА и ККЕ заминаа во Либан да преговараат за нивно учество во владата на Јоргос Папандреу, назначена од Британија. Ј. Папандреу беше донесен од Атина по препорака на британскиот амбасадор Рекс Липер, откако претходно им дал советодавен меморандум на британските агенти за тоа како да го разградат ЕАМ.  

Така, во мај 1944, во сенката на репресијата врз антифашистичкото движење на грчките војници во Александрија од страна на Британците (со 50 официјално регистрирани мртви и 20.000 грчки војници затворени во концентрациони логори), сталинистичките водачи конечно ја потпишаа Либанската спогодба, изјавувајќи потчинување кон новата „национална влада“ создадена од британските империјалисти, преземајќи 6 од 20 министерства.

Фантомот на „троцкизмот“  

Докажано е дека испратените претставници на Сталин јасно ги советуваа водачите на ККЕ да ги преземат овие катастрофални отстапки. Извештајот на преговарачот на ЕАМ во Либан, Петрос Русос, до Политичкото биро на ККЕ бил откривачки. Меѓу другото, тој наведе:  

„Побаравме дали е можно да ја добиеме мислењето на советската влада за грчките прашања од првиот советник на амбасадата. По десет дена, советникот ме повика и ми ја соопшти следнава изјава: ‘Амбасадорот ве информира за неговото лично мислење: а) Либанскиот договор одговара на сегашната состојба. б) Треба да влезете во владата. в) Потребно е ова мислење да се пренесе и во планините.’“  

Се разбира, ова воопшто не било „мислење на амбасадорот“, туку директна наредба од самиот Сталин. Кога веста за Либанската спогодба стигна до ослободените планини, се крена бура. Партизаните реагираа бурно. Конференцијата на партиската организација на Македонија-Тракија ја осуди спогодбата и побара нејзино поништување. За да се смират реакциите, советската бирократија мораше повторно да интервенира. Така, во грчките планини се појави советска воена мисија на чело со полковникот Попов. Следниот ден, „Д Тајмс“ од Лондон со голем наслов напиша:  „Советите испратија мисија за да ги советуваат грчките троцкисти.“ Секоја револуционерна тенденција насочена против буржоазијата на меѓународно ниво беше едноставно означена како „троцкизам“.  

По Декемвриските настани, Черчил, зборувајќи пред британскиот парламент, изјави:  „Без нашата политика во Грција, ќе беше воспоставен груб и триумфален троцкизам .“  И за да ја нагласи заедничката омраза кон грчкото револуционерно движење со Сталин, додаде:  „Мислам дека зборот ‘троцкист’ е најдобриот термин за да се опише грчкиот комунист.“  

Сталинистите преземаат министерства  

Во јули 1944, лондонскиот „Сандеј Опсервер” објави дека водачите на ЕАМ „се подготвени да влезат во владата, но се двоумат да го превземат овој чекор без одобрение од оние што ги претставуваат, за да не го разделат отпорот и не доведат до граѓански судир во Грција”. Справувајќи се со овие приговори, сталинистите побараа една единствена отстапка – кралот Јоргос II да изјави дека нема да се врати во Грција се до референдум. Но на крајот, тие се согласија да служат во „панхеленски” сојуз со кралот, услов вграден во Либанскиот договор потпишан во мај.  

Оваа предавничка линија можеше да се промени само со демократска дебата и замена на раководството, но во партијата немаше организирана револуционерна тенденција што би се борела за ова. Така, сталинистичкото раководство на ККЕ едногласно го одобри Либанскиот договор на 2-3 август 1944, а на 2 септември шестмина министри од ЕАМ заминаа за Каиро: Александрос Сволос како министер за финансии, Јанис Зевгос за земјоделство, Милтиадис Порфирогенис за труд, Никос Аскуцис за национална економија, Илијас Циримокос за јавни работи и Ангелос Ангелопулос како заменик министер за финансии.  

Како што забележа Јанис Андрикопулос, непосредно пред германското повлекување, буржоаските политичари ги зголемија заговорите за враќање на власта. Групата на Ламбракис, Рентис и Сидерис подготвуваше своја диктатура, додека “народните” водачи Стратос, Маркезинис и Цалдарис дискутираа со министрите на колаборационистичкиот премиер Ралис, со палатата и со Баталјоните за безбедност. Паралелно, кликата на Гонатас со луѓе на Пагалос, Ралис и Пластирас, кои соработуваа со Германците, планираа друга диктатура.  

Оваа влада во Каиро, иако без реална народна поддршка, се обиде да создаде илузија за легитимност. Исто како што во Италија сталинистите го спасија реакционерниот генерал Бадолио и кралот Виктор Емануил III, така и во Грција ја поддржаа реакционерната влада на Папандреу и династијата Гликсбург, потврдувајќи ја нивната потчинетост кон интересите на советската бирократија и империјалистичките сили.

Вториот чин на предавството во Касера и поделбата на светот

Неколку дена подоцна дојде вториот чин на предавството. На 26 септември 1944, раководството на ККЕ ја потпиша „Спогодбата од Касера“, со која партизанските сили во суштина беа решено да се распуштат, бидејќи беа ставени под наредбите на „владата на националното единство“, која ги ставаше овие сили „под команда на британскиот генерал Скоуби“. ЕЛАС од сега натаму ќе се управуваше од Скоуби, а партизанските капетани ќе мораа да им забранат на своите единици секој обид да ја превземат власта.  

Така, формално беше решен проблемот на воената поддршка на новата влада, која пред Касера можеше да се потпира само на:  силите на Зервас, двете преостанати кралски единици во Египет (Планинската бригада и Светата чета) и омразените Баталјони за безбедност на колаборационистите.  

Владата, која до крајот на септември се наоѓаше во Касера во Италија, од несигурност отворено ги повика сојузниците да ја окупираат Грција. Претставниците на ЕАМ се спротивставија, но останаа во владата. Така, сталинистите, останувајќи во владата, овозможија нивниот углед да се користи како прикритие на заговорот што се подготвуваше против грчкиот народ.  

Веднаш по Касера, Сталин со спогодбата со Черчил на Конференцијата во Москва формално ја предаде грчката револуција. Таму, на 9 октомври 1944, во присуство на министрите за надворешни работи Молотов и Иден, се направи поделбата на светот, а особено на Балканот, на мало парче хартија, како што Черчил карактеристично го запиша во своите мемоари, при што за Грција се договори да премине под британска власт.  

Од тогаш, поддржувачите на Сталин ја негираа постоењето на познатото парче хартија со кое беше предадена грчката револуција. Но, самите настани не оставаат сомнеж дека сè се случи точно како што го запиша Черчил.  

Де факто власт на ЕАМ и револуционерна ситуација  

Уште една година пред повлекувањето на германските трупи од Грција, падот на Мусолини во Италија во јуни 1943 по големи штрајкови и демонстрации дејствуваше како електричен удар во цела Европа. Револуционерното врење допре до Грција каде што беше стационирана италијанската окупаторска војска. Таа почна да се помирува со грчките работници, разменувајќи оружје за цивилна облека. Нацистите беа принудени да испратат елитни трупи до најголемата италијанска гарнизона во Грција во Лариса за да ја разоружаат.  

Неколку дена пред повлекувањето на германските трупи во октомври 1944, речиси целата грчка провинција и големите провинциски градови беа ослободени од ЕЛАС, заедно со квартови во Атина и Пиреја како Кајсаријани и Кокинија, и покрај честите терорни блокади. ЕЛАС наплаќаше даноци од богатите и распределуваше храна на народот. Народната милиција, полициската сила на ЕЛАС, ја презеде одговорноста за одржување на редот, апсејќи соработници на Германците и црни трговци. Власта веќе беше во рацете на вооружениот ЕЛАС.  

Копнежот за одмазда на грчката буржоазија и за соборување на гнилиот грчки капитализам можеа да станат реалност. Вистинско револуционерно комунистичко раководство во движењето ЕАМ-ЕЛАС, кое би се обратило до работниците и селаните, до грчките и британските војници, до југословенските и бугарските борци, со паролите на социјалистичката промена и Социјалистичката федерација на Балканот, би ја презело власта и би влијаело одлучувачки на текот на настаните во цела Европа. Но, сталинистичкото раководство на ККЕ веќе беше ветено во Либан и Касера да го потчини ЕАМ-ЕЛАС на буржоазијата и британските империјалисти.  

Да навлеземе малку во климата на тие критични денови. На 6 октомври Политичкото биро на ККЕ, со соопштение-закана ги повика „сите патриоти да покажат највисок степен на дисциплина и самоконтрола“. И продолжи: „Воените злосторници, кои и да се, ќе бидат казнети, но тоа е работа на Националната влада. Избегнувајте самосуди… Станете сега мајстори на јавниот ред… сите обединети за заедно со ЕЛАС и нашите сојузници да го довршиме ослободувањето на Грција под покровителство на Владата на националното единство“.  

На 12 октомври германските нацистички трупи се повлекоа. На 13 и 14 октомври големи маси излегоа на улиците на Атина. Британскиот министер Макмилан подоцна во своите мемоари за тие октомвриски денови напиша: „Ги имаше сите класични елементи на револуционерна ситуација. Владата беше немоќна и се враќаше од долго прогонство без власт и углед“.  

На 14 октомври ЕАМ организира собир на плоштадот Синтагма. Писателот Јоргос Теотокас (Тетратки на дневник 1939-1953, Естија, стр. 509-511), без симпатии кон ЕАМ, го опиша климатот од тој ден: „Атина никогаш не беше видела вакво собрание на народни маси, кои непрестајно го исполнуваа Синтагма, Омонија и целата должина на улиците Стадиу и Панепистимиу и соседните улици со мноштво знамиња и транспаренти. Црвените знамиња денес мислам дека беа повеќе од сино-белите, британските и американските беа малку. Масата беше извонредно организирана за грчка маса и поделена според сектори и професии. Ги опфаќаше луѓе од сите возрасти, кои слепо се покоруваа на паролите што им се даваа преку мегафони и ритмички ги повторуваа некои напамет научени повици. Повикот што доминираше во ова море од луѓе беше: „К-К-Е!“. Пак видов во демонстрацијата свештеници, старици и деца во голем број. Редот го одржуваше ЕЛАС и го одржуваше добро, без речиси никаква интервенција од полицијата… Во воздухот беше Руската револуција… и народот најде еден збор и постојано го повторуваше: „Народна власт“.  

Следниот ден буржоазијата направи свој самостоен настап. Теотокас во истата книга (стр. 512-513) опишува: „15 октомври. Денес буржоазијата одговори. Стравот на антикомунистичките елементи направи чудо и успеаја за една ноќ да организираат голема демонстрација на сите националистички организации, која секако немаше обемот на вчерашната демонстрација. Оваа неочекувана демонстрација на буржоаската сила ги раздразни комунистите, кои прво реагираа со натпревар во викање, а потоа со мали контрадемонстрации. Се разменија горчливи и навредливи зборови. Често се слушнуваа коментари за легендарните „салони на Колонаки“. Навистина, денешната демонстрација беше многу очигледно подобро облечена и поприсутна од вчерашната и вклучуваше доста елегантни жени. Ова е прв пат во овие денови што почувствував во Грција толку интензивно, толку јасно и апсолутно општествена поделеност, атмосферата на класна војна.“ Класните логори се издигнаа еден спрема друг.  

Позади грбот на министрите од ЕАМ, баталјоните за безбедност, фашистичката организација X и целиот парадржав на колаборационисти беа вооружувани од Британците и се подготвуваа за конечната пресметка. Истовремено, британските трупи го сочинуваа вистинскиот столб на владата на „националното единство“, која вреди да се напомене дека спроведуваше политика на штедење и зголемување на цените на основните потрошувачки производи.  

Опозициски колебања

Што правеа најдобрите борци на ЕАМ-ЕЛАС? Дали едноставно се покорија на наредбите на раководството и Кремљ? Сè друго освен тоа. Веќе спомнавме за реакциите на Спогодбата од Либан. Официјалните документи на ККЕ сведочат за постоење на левичарски опозициски тенденции уште од времето на окупацијата. Карактеристично е што Костас Карајоргис во својот извештај на Првата конференција на Тесалискиот регион на ККЕ на 5 мај 1944 истакна:  

„Во текот на целиот период на развојот на нашето движење, под сенката на партизанските сили, постојана беше тенденцијата кон екстремизам, кон власт, кон ЕАМ-држава… и беше потребна постојана будност на партиското раководство за навремено неутрализирање на ваквите тенденции.“

Кулминација на левичарските опозициски расположби дојде од самиот неоспорен водач на ЕЛАС, Арис Велухиотис (и покрај тоа што Сарафис веќе беше изразил несогласување со Спогодбата од Либан). Во ноември 1944, Арис Велухиотис, откако ја исчисти Пелопонез од баталјонистите и фашистичката организација X, ги собра сите капетани во Ламија, поставувајќи го прашањето за непослушност и „подготовка да се судриме сега со Британците“. Но повеќето капетани не се дадоа. Во овој критичен момент, тие сè уште беа заробени во илзии за раководството на ККЕ. Така, Арис се најде политички изолиран.  

Предизвици на отпорот  

Британското воено раководство бараше целосна потчинетост на ЕЛАС, додека раководството на ККЕ едноставно предложи заедничко разоружување и на соработниците на Германците. На 28 ноември, Папандреу поднесе план за создавање „национална армија“ кој предвидуваше вклучување на двете пробритански воени единици (Планинската бригада и Светата чета) во новата армија како засебни тела, а од друга страна – целосно распуштање на ЕЛАС и поединечна регрутација на неговите луѓе. Со овој провокативен чекор, Британците, осигурани со толеранцијата на Сталин и свесни за неподготвеноста на раководството на ККЕ да ја преземе власта, сакаа да го натераат ЕАМ во безизгледен судир за конечно да се решат од него.  

Така, народното незадоволство од насилството и терорите на владата и паравоените соработници на нацистите, во комбинација со асфиктичкиот притисок на Британците за апсолутна потчинетост, го принудија раководството на ККЕ да преземе чекор кон целосен раскол со владата. На 30 ноември, генералниот секретар на ККЕ, Јоргос Сијантос, и Мицос Парцалидис побараа „истовремено распуштање на Планинската бригада“. Предлогот беше одбиен, а на 1 декември Скоуби нареди ЕЛАС да се распушти до 10 декември. Конечно, на 2 декември 1944, раководството на ККЕ ги повлече министрите од ЕАМ од владата.  

Декемвриските настани: херојство на масите и линија на пораз  

Веднаш по оставката на министрите од ЕАМ, на 3 декември, ЕАМ организираше огромна демонстрација. Британските трупи и полицијата безразлично пукаа врз илјадници демонстранти на плоштадот Синтагма. Билансот на нападот беше 33 мртви и над 140 ранети. На 4 декември, сталинистичкото раководство повика на генерален штрајк, надевајќи се дека ќе ги врати Британците на преговарачката маса. Овој пат, главно претепаните поранешни соработници на нацистите, членовите на организацијата X и баталјонистите, го дадоа тонoт на масакрот, под рамнодушниот поглед на советскиот пратеник Попов, кој ги набљудуваше настаните од балконот на хотелот “Велика Британија”.  

Бруталната репресија даде поттик за големо востание, кое раководството на ККЕ се обиде по секоја цена да го контролира и да го задржи во рамките на својата линија. Оскудните сили на ЕЛАС во Атина, заедно со илјадници импровизирани вооружени борци, ги зазедоа полициските станици, ги ставија под своја контрола атинските предградија и ги ограничија буржоаските сили во центарот на Атина, на границите на Колонаки.  

Сепак, водачите на ККЕ, иако главен фокус на репресијата сега беа британските трупи, наредија да не се пука по ниту еден британски војник, туку само по нивните грчки соработници. “Ризоспастис” на истиот ден кога Скоуби му стави ултиматум на ЕЛАС да се повлече од Атина, го поздравуваше масакрот Черчил како “главен протагонист на војната за слободата и независноста на народите”, додека ги осудуваше “антинародните сили што се обидуваа да го влечат народот на антибритански пат”. Но инструкциите на “ослободителот на народите” до Скоуби беа повеќе од јасни: “Постапувајте како да сте во окупиран град” и “Нема мир без победа”.  

Истовремено, сталинистичките водачи, наместо да побараат засилувања, да ги заземат сите градови и да го кренат народот, испратија на 9 декември Велухиотис и Сарафис заедно со главните сили на ЕЛАС во Епир, наводно за да ги ликвидираат силите на Зервас. Всушност, Арис беше отстранет за да не ја оствари заканата дека ќе го движи ЕЛАС кон Атина. Исто така, силите на Капетан Јотис (Харилаос Флоракис) никогаш не влегоа во центарот на Атина. Партизанските единици од Пелопонез, Тесалија и Македонија залудно чекаа наредба да се спуштат кон Атина. Во Солун, еден индиски полк опколен од партизаните на Капетан Маркос Вафејадис, всушност беше оставен да избега и на крајот да ги засили силите на Скоуби.  

До 15 декември, ЕАМ-ЕЛАС беа победници во Атина. Британскиот амбасадор Липер подоцна напиша: “Во текот на првите денови од битката, британските сили кои бројно беа многу послаби, беа ограничени во центарот на градот. Да ЕЛАС покажаа поголема одлучност и побрзаа кон централниот дел на градот, веројатно ќе успееја… За среќа, не се обидоа”.  

Искусниот Генералштаб на ЕЛАС под Арис Велухиотис беше запоставен и заменет со новоформираниот Централен комитет на ЕЛАС. Новото раководство на ЕЛАС сега го имаше за шеф Јоргос Сијантос со неговите соработници, високите офицери Мандакас и Хаѕимихалис, “познати по мрзеливоста на нивното размислување и нивната неодлучност” според Периклис Родакис (“Грција 1941-1945: Војна на герилци и социјална револуција”, Теодорос Куцумбо, изданија Леон). Битката ја водеше само резервниот ЕЛАС и борците на ЕПОН со 20.000 мажи и со малку, лесно оружје. Само 1.500 мажи од редовниот ЕЛАС од Пелопонез учествуваа во битката.  

Младите партизани ги ставија искусните трупи на Британската империја во исклучително тешка позиција. Сепак, дури и така, ЕЛАС во Атина заедно со херојскиот народ на главниот град можеше да ја добие битката, да ја фрли целата тежина на нападот против британските сили. Но имаше случаи кога единици на ЕЛАС спонтано апсеа британски војници или цели нивни воени единици, и беа наредени од раководството да ги ослободат. Покрај тоа, кога самиот Черчил беше принуден да дојде во Атина за да ја надгледува битката, ЕЛАС-овците ископаа тунели и поставија големи количини експлозиви под хотелот “Велика Британија” каде што беше сместен британскиот премиер. Но тие никогаш не беа активирани.  

На крајот, Скоуби имаше сè потребно време да добие засилувања, и така премина во контранапад. Од 15 до 25 декември беа извршени 1.650 летови од Италија со кои беа префрлени британски војници и воен материјал. Неспремноста на раководството на ККЕ да го победи противникот, во комбинација со зголемувањето на британските сили, ја отклони скалата на штета на движењето. Во меѓувреме, ОПЛА ескалираше со чистки против секој што се противеше на предавничката сталинистичка политика, пред сè на троцкистичките борци, убивајќи десетици од нив…  

На крајот на декември, Сталин активно помогна да се задуши револуцијата во крв. На 29 декември 1944, советскиот министер за надворешни работи Вишински, стариот меншевик кој го прогонуваше Ленин летото 1917 како предавник на Германците и Главен обвинител во Московските судења, ќе го повика грчкиот амбасадор во Москва и официјално ќе ја објави назначувањето на советски амбасадор во Атина. Тоа беше експлицитно признание од советската бирократија на владата на Ј. Папандреу и на свршениците на поразот на херојскиот Декември.  

По варварските британски бомбардирања на работничките квартови, конечно ЕЛАС се предаде. На 5 јануари 1945, по 33 дена нееднаква битка, ЕЛАС ја напушти Атина. Народна армија чиј најголем дел всушност не учествуваше во битката, на крајот беше принудена да биде поразена и понижена.  

Грчката буржоаска реакција и Черчил го обвинија ККЕ дека во декември 1944 се стремеше кон превземање на власта. Едноставен поглед на настаните, сепак, не остава сомнение дека раководството на ККЕ никогаш не сакаше да ја преземе власта. Едноставно го користеше движењето како средство за притисок за подобра удел во буржоаската власт.  

Сталинистичкиот срам од Варкиза  

Сепак, во почетокот на 1945 година, во остатокот од Грција доминираше ЕЛАС со борбена сила од над 75.000 луѓе. Значителна битка беше изгубена, но не и војната. Раководството на ККЕ требаше да ги реорганизира силите на движењето и да го подготви судирот со британскиот империјализам. Тој, поради битките на Западниот фронт, не можеше да испрати неограничени сили во Грција. Меѓутоа, раководството одлучи да ја заврши својата потчинетост. На 11 јануари 1945 година потпиша примирје со владата на Никос Пластирас, со кој Британците го заменија веќе исцрпениот Папандреу.  

На 2 февруари 1945 година во Варкиза, поточно во вилата на десничарскиот политички водач Панајотис Канелопулос, по долги дискусии и многу колебања на претставниците на ККЕ-ЕАМ, Сијантос потпиша на 12 февруари Спогодба. Таа предвидуваше ЕЛАС да предаде 41.500 пушки, 2.015 митралези, 163 бацачи и 32 топови, додека изборите и референдумот за монархијата требаше да се одржат „во соодветно време“. Спогодбата претставуваше целосна и срамна потчинетост. „Политичките престапи на моралните извршители“ (т.е. на раководството) беа амнестирани. Другите „престапи“ (на обичните борци), „обичните“ ќе бидат прогонувани. Со други зборови, водачите беа ослободени, а обичните борци беа предадени на канџите на реакцијата. Илустративно, од Спогодбата од Варкиза до март 1946 година, реакцијата изврши 1.300 убиства, 6.600 повредувања, 31.600 мачења, 600 обид за убиство, 300 силувања, 18.800 затворања и 85.000 апсења.  

Подоцна, Сијантос ќе биде обвинет од страна на главниот првосвештеник на грчкиот сталинизам, Никос Захаријадис, како агент. Агент навистина беше, но не на Британија. Како и целото останато раководство, заедно со Захаријадис, сите тие беа „агенти“ на политиката на сталинистичката советска бирократија. Овие водачи го направија истото како и водачите на италијанската и француската КП, кои влегоа во владите на „националното единство“ на Бадолио и Де Гол, соодветно, и исто така ги разоружаа партизаните.  

Во сенката на Јалта  

Спогодбата од Варкиза беше потпишана во сенката на Конференцијата во Јалта, меѓу Сталин, Черчил и Рузвелт. Таа започна на 5 февруари 1945 година и таму беше финализиран поствоениот поредок. Карактеристично е што Черчил, прашан од новинар за текот на преговорите во Јалта, му се заблагодари на „маршалот“ Сталин „затоа што не покажа преголем интерес за грчките работи“.  

На 24 април 1945 година, Ј.В. Сталин, одговарајќи на писмо до Черчил, напиша:  

„…Не знам дали во Грција е формирана вистински претставничка влада и до колку владата во Белгија е навистина демократска. Советскиот Сојуз не беше прашан кога се формираа овие влади. Советската влада не постави барање да се меша во овие работи, бидејќи ја сфаќа целата важност што Белгија и Грција ја имаат за безбедноста на Велика Британија“ („Втората светска војна – кореспонденција Сталин – Черчил – Рузвелт – Труман“, изданија „Мелиса“).  

Влијанието на Јалта врз Варкиза, иако го негираат сталинистите, беше клучно. На 11 февруари, пред да ја стави својот потпис на Спогодбата од Варкиза, Г. Сијантос во интервју со претставници на меѓународниот печат се повика на духот на Спогодбата од Јалта, велејќи:  

„Бидејќи големите сојузници одлучија (мислејќи на Јалта) дека присуството на британската војска во Грција е корисно, тоа значи дека е така. Веруваме дека судирот меѓу ЕЛАС и Британците е резултат на една тажна несогласица, која, се надеваме, ќе биде заборавена.“  

Неколку месеци подоцна, Захаријадис ја одобри и официјално Варкиза, нагласувајќи од страниците на „Ризоспастис“ дека Спогодбата од Варкиза мора да се изврши брзо и 100%, и дека „ако некој во нашите редови во градовите или планините сè уште се спротивставува, ние отворено ќе го удриме и ќе го истераме“. Ова беше линијата на предавство и изолација на Арис Велухиотис, која доведе до неговата тажна смрт на 16 јуни 1945 година.  

Од тогаш, сталинистите постојано ја користат изговорката за „неповолен сооднос на силите“. Не може да има поголема лага од оваа. На крајот на 1944 и почетокот на 1945 година, соодносот на силите за грчката работничка класа беше подобар отколку некогаш. Црвената армија напредуваше неодоливо на сите фронтови. Југословенската револуција маршираше кон победа. Енвер Хоџа во Албанија ја презеде власта и покрај британските закани, иако силите што ги имаше на располагање беа многу помали од оние на ЕЛАС. Британските и американските империјалисти се натпреваруваа за првенство во глобалниот империјалистички систем. Контранападите на Германците во Белгија и Италија не им дозволуваа на Британците да испратат многу засилувања во Грција.  

Ако, тогаш, ККЕ се потпреше на огромното движење на ЕАМ-ЕЛАС, можеше да ја преземе власта. Но, неспособните негови водачи ја потчинија масовната организација на интересите на сталинистичката советска бирократија, која трепереше дека комбинацијата на револуционерни победи во Југославија, Италија и Грција ќе претставува „опасен“ пример за советската работничка класа, од која бирократијата ја присвои власта.  

автор: Стаматис Карајанопулос

оригинал на грчки: Αντίσταση-Δεκεμβριανά-Βάρκιζα: πώς ο σταλινισμός πρόδωσε την ελληνική επανάσταση